Lekcje poprawnej pisowni #1 Lekcja interpunkcji

Lekcja 1: Interpunkcja

Kilka zasad interpunkcji polskiej.

Wpływa na rozumienie tekstu. Nie jest jedynie ornamentem.

Przykład, który najlepiej ilustruje tę funkcję interpunkcji, pochodzi z książki wspomnieniowej poświęconej żonie pisarza: Oktawii Żeromskiej. Jeden z powstańców 1863 roku, skazany przez władze zaboru na karę śmierci, skierował do cara prośbę o ułaskawienie. Odpowiedź była odmowna: Przebaczyć nie można, powiesić. Uratowała tego powstańca Oktawia Radziwiłłowiczowa. Urzędnik kancelarii, przekupiony kwotą 20 tysięcy rubli, zmienił miejsce przecinka, wskutek czego odpowiedz zmieniła sens: Przebaczyć, nie można powiesić. Zanim znaleziono pomyłkę, powstaniec był już za granicą.

Inny przykład:

Pianista, śpiewając, cicho grał na fortepianie.

Pianista, śpiewając cicho, grał na fortepianie.

Każdy język ma swoiste zasady interpunkcyjne, których nie powinno się przenosić do języka polskiego. Niestety, jednak bardzo często się tak dzieje. Przykładem niech będzie oddzielanie wyrazu funkcyjnego o charakterze partykuły nawiązującej na początku zdania albo okolicznika również stojącego na początku zdania, np.

Alors, je peux compter sur vous?

Et soudain, le jardin perdit sa sécurité.

Perhaps, that isn't the right word.

Again, Mr. Lewis exhibits an almost panic [...]

A więc mogę na pana liczyć? ([...] liczyć na pana/panią/was/państwa)

I nagle ogród przestaje być miejscem bezpiecznym. (dosłownie: traci swoje bezpieczeństwo)

Prawdopodobnie to nie jest odpowiednie słowo.

Pan Lewis znowu prawie wpada w panikę. (dosłownie: Znowu pan Lewis)

Polska interpunkcja ma charakter składniowy: oddziela się od siebie zdania, zdania składowe zdania złożonego, równoważniki zdań połączone spójnikowo (partykuła, zaimkiem względnym) lub bezspójnikowo. Wyjątek stanowią zdania współrzędnie złożone połączone spójnikami łącznymi: i, oraz, tudzież, a; rozłącznymi (alternatywnymi): lub, albo, bądź, czy; wyłączającymi: ni, ani. Nie stawiamy przed nimi przecinka, chyba że powtarzają się w zdaniach: Ani nie zdjął płaszcza, ani się nie przywitał. Było pod dostatkiem i jadła, i napojów.

Nie oddzielamy przecinkiem od siebie podmiotu i orzeczenia w zdaniu, podobnie też orzeczenia i dopełnienia (połączonych związkiem rządu). Nie oddzielamy też okolicznika od innych części zdania, ani okoliczników od siebie; chyba że obok znajdą się okoliczniki tego samego typu, np. dwa okoliczniki czasu, miejsca itd., które są w stosunku równorzędnym, np. wczoraj wieczorem, ale wczoraj, dziś, jutro. Przydawki, podobnie jak okoliczniki, jeśli są dodatkowymi określeniami rzeczownika (podmiotu) w zdaniu, możemy ująć przecinkami. Weszła nowa osoba, przystojna i młoda.

Inne znaki interpunkcyjne (dwukropek, myślnik)

Wiadomo, że dwukropek stawiamy przed wyliczeniami, gdy są one sygnalizowane ogólnym określeniem lub wyrażeniami: jednym słowem, innymi słowy, jak, jak np., a mianowicie, odwrotnie itd. Nasze partie są słabe i skłócone, jednym słowem: nie nadają się do rządzenia.

Przed wyliczeniem członów podmiotu szeregowego w I. poj., łączące się z orzeczeniem w I. mn.:

Na biurku stoją: lampka, komputer i radio. (co najmniej 3 człony I orzeczenie w I. mn.)

Przed zdaniami lub wyrazami stanowiącymi uzasadnienie, uszczegółowienie, wynik poprzedniego zdania składowego:

Mieli w tym tygodniu szczęście: wygrali w totolotka dużo pieniędzy.

Przed przytoczeniem cudzych lub własnych słów:

Adam Asnyk zauważył: „Tacy poeci, jaka publiczność!".

Pytanie: „czy dziś zda?" dręczyło go całą noc.

Odwrotne właściwości wykazuje myślnik, który stawia się przed wyrażeniem lub zdaniem uogólniającym:

Komputer, drukarka i dobre programy - wszystko to zastępuje maszynę do pisania.

Myślnik stosuje się też, by uniknąć powtarzania wyrazu albo grupy wyrazów:

Dzisiaj pracuję za darmo jutro - tylko za pieniądze.

W miejscu domyślnego łącznika być:

Polska interpunkcja - to wiedza dość trudna.

Przed członem nieoczekiwanym:

W czyim ręku Prospera tajemnicza laska, ten jest władcą - na scenie.

Średnik oddziela człony równorzędne pod względem składniowym:

Przytrafia się to często, że dobry człek jaki niewdzięcznika przygarnie; ale trafia się częściej, że niewdzięcznik taki przepada marnie.

Średnik bywa stawiany między dłuższymi grupami wyrazowymi; rozbudowanymi wyliczeniami, w których kilkakrotnie zostały użyte przecinki.

Cofanie przecinka

Może być stałe lub okolicznościowe.

Stałe dotyczy połączeń: nie tylko aby, mimo że, podczas gdy, właśnie gdy, zwłaszcza gdy (że, jeżeli, kiedy). Powstały z połączeń: nie tylko po to, aby; mimo tego, że; podczas tego, gdy; właśnie wtedy,

gdy.

Szli do stołu, nie tylko by jadać.

Nie chciał jeść, mimo że był głodny.

Okolicznościowe połączenia: tak aby (żeby), tak że (iż), dlatego że, za to że, tym bardziej że, dopiero gdy, w chwili gdy, teraz gdy, wtedy gdy, potem gdy, tam gdzie, tam skąd, tam dokąd, tak jak, podobnie jak.

Zależy ono od tego, gdzie pada akcent w zdaniu i gdzie jest przystanek oddechowy.

Cofanie przecinka może być związane ze zmianą znaczenia zdania:

Zrobili to tak, aby więcej o tym nie mówić .(sposób)

Zrobili to, tak aby więcej o tym nie mówić. (cel)

Kasowanie przecinka

Wynika z zasady zachowania rytmu mowy. Ze względów rytmicznych wolno jedynie pominąć znaki przestankowe, np. między dwoma spójnikami, spójnikiem a zaimkiem, spójnikiem, zaimkiem a imiesłowem tworzącym IRZ, związkiem zgody przydawek i następującego po nich rzeczownika Itp. 

Można przypuszczać, że gdy był w domu, nic nie zrobił.

Znany jest fakt, że kiedy jest się przejętym jakąś myślą, wszędzie znajduje się jej potwierdzenie.

Myślę, że mając dość pieniędzy, stoję na pewnym gruncie.

Utrzymywali stosunki z całą, nawet najdalszą rodziną.

Dopowiedzenia

Rodzaj dokładniejszego określenia wprowadzonego dodatkowo. Uzupełniają lub ograniczają treść zdania lub jego części. Zwykle na końcu zdania lub zdania składowego, ale nie zawsze.

Dalej znajduje się wielki ogród, czy raczej park.

Przyjął od nich zaproszenie, i to z wielką radością.

Po południu, tzn. po zakończeniu pracy, zaczyna się na ulicy chaos.

Przydawki

Jan Gutenberg, wynalazca druku, urodził się w Moguncji.

Wynalazca druku [,] Jan Gutenberg[,] urodził się w Moguncji.

Wtrącenia

Jako człon obcy, pozakonstrukcyjny, wchodzą między człony wypowiedzenia, roztrącając je. 

Mrozowski podobny był - przynajmniej tak jej się zdawało - do inżyniera.

Wampiry, zważcie, wyglądają zawsze zdrowo i kwitnąco.

Wplecenia i przestawki:

Wojski, chlubnie skończywszy łowy, wraca z boru.

Założenie uniwersytetu obudziło, wprost czy pośrednio, ruch umysłowy.

Oddzielanie wykrzykników i wołaczy 

Ej, woźnico, zatrzymaj swe konie!

Interpunkcja bezpośrednia a rozumowana

Stosowanie pierwszego lub drugiego typu ma charakter stylizacji. W odmianie nieoficjalnej, np. w stylu potocznym, artystycznym czy publicystycznym użyjemy interpunkcji bezpośredniej, w oficjalnym, np. naukowym - rozumowanej.

Interpunkcja bezpośrednia

Użycie kropki zamiast przecinka.

Mocno się mylicie. Oboje.

Przeszła na inny temat. Też niewesoły.

Używanie wielkich liter po pytajniku i wykrzykniku i w dialogach (interpunkcja izolująca).

Ile chlebów rozkrojonych?

Pocałunków? Schodów? Książek?

Przecinek w pozycjach, w których w interpunkcji rozumowanej nie ma żadnego znaku.

W Warszawie została tylko garść łuczników i on, dla straży.

Zastąpienie średnika kropką lub przecinkiem.

Ziemia jest cynobrowa, zieleń matowa i ciemna. Wzdłuż drogi mijamy długie szeregi pękatych i kolczastych opuncyj; nad nimi rozkładają się karykaturalnie drzewa figowe.

[...] opuncyj. Nad nimi rozkładają się karykaturalnie drzewa figowe.

Interpunkcja przy modulantach

W opracowaniach tego zagadnienia zwraca się uwagę na niejednoznaczność rozwiązań dotyczących oddzielania lub nieoddzielania modulantów w zdaniu. Można się jednak kierować następującymi zasadami. Raczej oddzielamy modulanty jeśli mają charakter wyraźnie pozakonstrukcyjny oraz jeśli stoją w nagłosowej (początkowej) części wypowiedzenia.